Nizamülmülk'ün Siyasetname (Siyeru'l Mülûk) adlı eserinde, bir devletin ayakta kalması, adaletle yönetilmesi ve sürekli refah içinde olması için gerekli olan yönetim ilkeleri detaylı bir şekilde anlatılır. Bu ilkeler, hem hükümdarın (sultanın) şahsi sorumluluklarını hem de devlet teşkilatının işleyiş biçimini kapsar.
İşte Siyasetname'deki temel yönetim ilkeleri:
Nizamülmülk'ün yönetim felsefesinin merkezinde din ve devlet bütünlüğü ile mutlak adalet yer alır.
1. Adalet ve Hukukun Üstünlüğü (En Temel İlke)
- Adl-i Mutlak: Hükümdar, halkı arasında hiçbir ayrım gözetmeksizin mutlak adaleti tesis etmekle yükümlüdür. Zira Nizamülmülk'e göre, "ülke küfürle ayakta kalabilir ama zulümle asla".
- Halkın Şikayetlerini Dinleme: Sultanın haftada en az iki gün divan kurarak doğrudan halkın şikayetlerini dinlemesi (Mezalim Divanı) ve bizzat karar vermesi gerekir. Bu, adaletin hızlı ve doğru işlemesinin garantisidir.
2. Yönetimde Denge ve Gözetim
- Sürekli Gözetim ve Teftiş: Sultan, sadece merkezi değil, ülkenin en ücra köşelerini dahi denetleyen bir istihbarat ve teftiş ağı (Beridler ve Casuslar) kurmalıdır. Valiler, kadılar ve diğer memurlar sürekli kontrol altında tutulmalıdır.
- Müsamaha Göstermemek: Devlet görevlilerinin (vali, ordu komutanı, kadı) halka zulmetmesi veya rüşvet alması gibi durumlara karşı kesinlikle müsamaha gösterilmemelidir.
3. Devlet Personel Yönetimi (Liyakat)
- Liyakat Esası: Bütün devlet görevlerine (vezirler, valiler, ordu komutanları) atama yapılırken bilgi, yetenek ve dürüstlük (liyakat) esas alınmalıdır. Salt akrabalık veya zenginlik yeterli değildir.
- Maaş ve İkramiye: Memurlara yaptıkları işin hakkını veren yeterli maaşlar ödenmelidir. Maaşları düşük tutmak, rüşvet ve yolsuzluğa kapı açar.
- Rotasyon: Görevlilerin bir bölgede çok uzun süre kalmasına izin verilmemeli, rüşvet ve nüfuz birikimini önlemek için sık sık yer değiştirmeleri sağlanmalıdır.
4. Ordu ve Güvenlik
- Düzenli ve Güçlü Ordu: Devletin bekası için güçlü, disiplinli ve maaşları düzenli ödenen daimi bir ordu (Gulamlar veya sipahiler) bulundurmak esastır. Orduyu zayıflatmak, ülkenin çöküşüne zemin hazırlar.
- Sınır Güvenliği: Sınır kaleleri sürekli tahkim edilmeli ve güvenilir komutanlar tarafından korunmalıdır.
5. Sosyal ve Ekonomik Gelişim
- İmar Faaliyetleri: Halkın refahını artırmak amacıyla köprüler, hanlar, kervansaraylar, medreseler ve camiler inşa edilmelidir. Bu, hem ekonomik canlılığı hem de manevi eğitimi destekler.
- Eğitime Destek: Medreseler ve âlimler desteklenmeli, zira ilim ve eğitim devletin temel dayanaklarındandır.
6. Hükümdarın Şahsi Ahlakı
- İtidal: Sultanın, yönetimde ve kişisel yaşamında aşırılıktan kaçınması, orta yolu (mutedil) benimsemesi gerekir.
- İhlas ve Dindarlık: Hükümdar, sünnetlere uyan, dindar ve ibadetlerine düşkün biri olmalıdır. Dinine bağlılık, onun adil ve dürüst kalmasının manevi teminatıdır.
Nizamülmülk, bu ilkelerle Selçuklu Devleti'nin imparatorluk seviyesine ulaşmasını sağlamış ve Siyasetname, sonraki İslami devletler için bir "yönetim anayasası" niteliği taşımıştır.